Başkanlık Sistemi Hangi Ülkeyi Örnek Alıyor?

Başkanlık sistemi ile ilgili tartışmalar geçmişte ve günümüzde gündeme hep “güçlü yürütme organı–güçlü iktidar” teziyle geldi. Muhafazakar hükümetlerin zannettiğinin aksine erklerin keskin bir şekilde birbirinden ayrıldığı ve fren-denge (checks and balances) mekanizmaları ile sıkı şekilde denetlendiği başkanlık sistemi en ideal şekliyle sadece ABD’de işlediği için CHP lideri Kemal Kılıçdaroğlu bile geçen yaz “konuşacaksak ABD tipi başkanlığı konuşalım” demişti.*

Peki başkanlık sistemi neden sadece ABD’de düzgün işliyor?

Sandıklarının aksine ABD’de başkan istediğini yapacak kadar bağımsız mı?…

TBMM genel kuruluna sunulan teklifi ABD’deki sistem üzerinden karşılaştıralım*:

CUMHURBAŞKANI SEÇİLME ŞARTLARI

Getirilen kanun teklifinde cumhurbaşkanının 40 yaşını doldurmuş, yüksek öğrenim yapmış, milletvekili yeterliliğine sahip, doğuştan Türk vatandaşı olanlar arasından doğrudan halk tarafından seçileceği belirtilmiş. Cumhurbaşkanı 5+5 olmak üzere iki dönem seçilebilecek.

ABD anayasasına göre başkan ve başkan yardımcısı seçilme şartları arasında ABD’de doğmuş olmak, ABD vatandaşı olmak, asgari 35 yaşında olmak ve en az 14 yıldır ABD’de ikamet ediyor olmak bulunmaktadır. Ayrıca başkan dört yıllığına ve toplamda sadece iki kereliğine seçilebilmektedir.

Mecliste müzakere edilen tasarıda “Türkiye’de ikamet etme şartı” aranmamıştır.

ABD’de başkanlık seçimi iki dereceli bir seçim sistemiyle gerçekleştirilmektedir. Her eyalet Kongredeki temsilcileri kadar, yani Senato ve Temsilciler Meclisindeki (ABD’de çift meclisli sistem vardır) toplam üye sayısı kadar “Seçiciler Kurulu” (electoral college) olarak tanımlanan bir kurula, “ikinci seçmen” olarak belirlenen kişileri seçmektedir.  Dolayısıyla Amerikan sisteminde çoğunluk oyunu sağlayan adayın mutlaka başkan seçileceğinin bir garantisi yoktur.

CUMHURBAŞKANIN KANUN HÜKMÜNDE KARARNAME ÇIKARMA YETKİSİ

Teklifte cumhurbaşkanına Kanun Hükmünde Kararname KHK çıkartma yetkisi sunulmuş.

ABD’de başkanın ülkeyi anayasaya uygun bir şekilde idare etmenin yanı sıra spesifik olarak Birleşik Devletler ordusunun başkumandanı olmak, kendisine bağlı bakanlıkları kontrol etmek, azletme durumları haricinde devlete karşı işlenmiş suçları affetmek bulunmaktadır. (Şimdi buraya dikkat!) Ayrıca, Senatonun üçte iki çoğunluğunun onayıyla uluslararası anlaşmalar yapmak ve senatonun tavsiye ve onayıyla büyükelçileri, üst düzey kamu görevlilerini atamak gibi başka yetkilere de sahiptir. Yani uluslararası antlaşmalarda ve atamalarda Senato onayı şart!

…ve en önemli konu. Kanun yapma yetkisi, başkanlık sisteminin en önemli dayanaklarından biridir ve anayasal bir ilke olarak sadece Kongre’ye aittir. ABD başkanlarının Kanun Hükmünde Kararname (KHK) çıkartma yetkisi yoktur!

ABD sisteminde başkan en fazla “ulusa sesleniş” , “basın toplantısı düzenleme “ veya “meclise mesaj gönderme” yoluyla kanun teklif etme yoluna gidebilir. Bir siyasi parti hem Kongrenin her iki meclisini hem de devlet başkanlığı makamını kontrol ediyor olsa bile, devlet kademesinde sürekli bir uzlaşı ortamının olacağı garanti değildir. Zira parti disiplinin zayıf olduğu ABD başkanlık sisteminde, tek bir siyasi partinin yürütme ve yasama organlarını kontrol ediyor olması işlerin başkan için yolunda gideceğini garanti etmemektedir!

BAŞKAN VE SİYASİ PARTİ İLİŞKİSİ

Teklifte cumhurbaşkanının partisi ile ilişkisi devam edeceği belirtilmiş.

ABD’de başkan resmi olarak seçildiği partide bir makam veya resmi bir fonksiyon sahibi değildir!

YASAMA ORGANININ YAPISI VE YASAMANIN YÜRÜTME DENETİMİ

Getirilen teklifte üniter yapı ve tek meclis korunuyor. Milletvekili sayısı 2019 sonrası için 600 olarak öngörülürken, meclis denetimi (gensoru) ise TBMM’nin görev ve yetkileri arasından çıkartılmış durumda.

Öncelikle ABD’deki meclis yapısına bakalım:

ABD’nin yasama organı, Senato ve Temsilciler Meclisi olmak üzere çift-meclisli Kongreden oluşmaktadır. Temsilciler Meclisi 435 üyeden oluşmaktadır Kongrenin üst meclisi Senato, doğrudan halkın seçtiği ve her eyaletten iki temsilcinin yer aldığı 100 üyeli bir meclistir.

Bunda amaç her eyaletten eşit sayıda üye gelmesiyle bir yandan eyaletlerin bir birim olarak temsilinin sağlanması diğer yandan da kuzeyli-güneyli, zengin-fakir ve küçük-büyük gibi farkların giderilmesidir.

Temsilciler Meclisi iki yılda bir senato üyeleri altı yıl için seçilirler. İki yılda bir yapılan seçimlerle senatonun üçte biri yenilenir. Dolayısıyla, senatonun üçte ikisi her daim deneyimli üyelerden oluşur ve böylece yasama organında istikrar ve devamlılık sağlanmış olur.

Gensoru ile bir bakanın görevden alınması ABD’de mümkün değildir ancak yürütmenin her İcra Dairesi, Kongre Gözetim Komitesi’nin denetimi altındadır.  Bu komiteler sekreterleri (bakanları) belirli bir konuda komite önünde ifade vermeye yada tanıklık etmeye çağırma hakkı vardır.

YASAMA ORGANINA SEÇILME ŞARTLARI

Getirilecek teklifte Seçilme yaşı 18’e inecek.

ABD’de Kongre üyelerinin seçilme şartları göz önüne alındığında, senatörlerin asgari olarak 30 yaşında ve dokuz yıldır ABD vatandaşlığına sahip olmaları gerekmektedir. Temsilciler Meclisi milletvekillerinin ise asgari 25 yaşında ve yedi yıldır ABD vatandaşlığına sahip olmaları gerekmektedir.

CUMHURBAŞKANIN BÜTÇE HAZIRLAMA YETKİSİ

Teklifin 18. maddesi Cumhurbaşkanı’na ‘Bütçe Kanunu’ hazırlama yetkisi veriyor.

ABD’de başkanın bütçenin hazırlanmasında herhangi bir yetkisi ve rolü bulunmamaktadır. Hazine bakanı devletin ihtiyaçlarına yönelik Kongreye bir rapor verir, ancak bu bir bütçe teklifi olarak addedilemez. ABD’de bütçeyi Temsilciler Meclisi hazırlar ve Senatonun da onayı ile bütçe kabul edilmiş olur.

CUMHURBAŞKANIN FESİH YETKİSİ

Yasa teklifinde Cumhurbaşkanına Meclis’i fesih yetkisi verilecek, bu durumda kendi görevi de sona erecek.

ABD’de başkan Kongreyi feshedememektedir, ancak Kongre gerekli gördüğü takdirde başkan hakkında azil, suçlandırma (impeachment) yoluyla başkanı görevden uzaklaştırabilmektedir. Bu, Kongrenin başkana yönelik en büyük kontrol mekanizmasıdır.

CUMHURBAŞKANININ YARGILANMASI

Tasarıda Cumhurbaşkanı, yardımcıları ve bakanların Yüce Divan’a yollanması için Meclis’te 3’te 2 çoğunluk (401 oy) gerekecek.

ABD’de Temsilciler Meclisi, devlet başkanını vatana ihanet, zimmete para geçirmek ya da başka ağır suçlarla suçlandırabilmektedir (impeachment). Azil yöntemi gereğince soruşturma başlatılması için Temsilciler Meclisi çoğunluğunun onayı, başkan hakkında kararın verilmesi için ise Senatonun üçte ikilik çoğunluğunun onayı gerekmektedir. Bu şartlar gerçekleştiğinde başkan anında görevden alınır ve başkan yardımcısı başkanlık görevine getirilir.

Genel kurula getirilen teklifte cumhurbaşkanının yargılanması oldukça zorlaştırılmış gözüküyor.

YARGIYA YÖNELİK TASARRUFLAR

Tasarı ile HSYK’nın seçim sistemi değişecek. Üyelerin yarısını Cumhurbaşkanı, diğer yarısını Meclis seçecek. Meclis’teki seçimde 5’te 3 çoğunluk aranacak. İki turda bulunamazsa, üye kura ile belirlenecek. Ayrıca Askeri yargıdan gelen üyelerin çıkarılmasıyla Anayasa Mahkemesi’nin (AYM) üye sayısı 15’e indirilecek.

ABD’de en yüksek yargı erki, Anayasa Mahkemesi görevi de gören ve temyiz mahkemesi konumunda bulunan ABD Yüksek Mahkemesi’dir (Supreme Court). Protokolü gereğince Mahkeme Başkanı devlet başkanının ardından ikinci sırada yer almaktadır.

Yüksek Mahkemenin dokuz üyesi başkan tarafından tayin edilmekte ancak Senatonun da onayına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu üyeler böylelikle her ne kadar başkan tarafından atansalar da hayat boyu Federal Mahkeme üyesi olarak görevlerine devam edebilecekleri için başkandan oldukça bağımsız bir şekilde hareket edebilmektedirler.

Başkan federal yargıçları atamak için de aday gösterir. Başkan’ın aday gösterdiği kişilere de ancak Senato onay verirse göreve başlayabilir.

Amerika’da başkanın valileri, yerel mülki amirleri atamak gibi bir görevi yoktur. Bunların her biri eyalet içinde  yapılan seçimlerle belirlenir. Hatta yargıçlar dahi seçimler sonunda göreve gelir ki yargıçların vali tarafından atandığı yalnızca bir iki eyalet söz konusudur.

 

SONUÇ

Örneklem metoduyla bir uygulama yapacaksanız, onun dünyadaki en mükemmel şeklini kendinize örnek alırsınız. ABD’de uygulanan sistem asla bir “tek adam” sistemi olmayıp, yetkinin güçler arasında dengeli şekilde dağıtımından ibarettir.

Her şey bir yana ABD’de politik tüm adaylar (hem başkan adayları hem senatörler) ön seçimle seçmenlerinin karşısına çıkarlar. Dolayısıyla kişilere değil sadece ve sadece seçmene sorumludur ve tam anlamıyla bağımsızdırlar.

Şimdi cevabı sizlere bırakarak tekrar soralım:

TBMM’de görüşülen başkanlık sistemi gerçekte hangi ülkeyi örnek alıyor?

KAYNAK:

*http://www.haberturk.com/gundem/haber/1253789-10-maddede-abd-tipi-baskanlik-sistemi-nedir

*SETA; Dünyada Başkanlık Sistemi Uygulamaları